गहू पिकातील खत व्यवस्थापन करा आणि भरघोस उत्पादन मिळवा

गहू पिकातील खत व्यवस्थापन: उत्पादन वाढवण्याचा सर्वात महत्त्वाचा मार्ग

गहू हे भारतातील एक अत्यंत महत्त्वाचे रबी हंगामातील पीक आहे. उत्तम उत्पादन मिळण्यासाठी मातीची ताकद, योग्य वेळेवर सिंचन, तण नियंत्रण आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे संतुलित खत व्यवस्थापन आवश्यक आहे. गहू पिकाच्या वाढीमध्ये नत्र, स्फुरद, पालाश आणि सूक्ष्म अन्नद्रव्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतात. योग्य प्रमाणात आणि योग्य टप्प्यावर दिलेली खते पिकाची वाढ वाढवतात, रोग प्रतिकारशक्ती सुधारतात आणि धान्य भरत वाढवतात. त्यामुळे गहू पिकातील खत व्यवस्थापन हे उत्पादन क्षमता वाढवण्यासाठी अत्यावश्यक आहे.

माती परीक्षण का आवश्यक?

गहू पिकात यशस्वी खत व्यवस्थापनाची सुरुवात माती परीक्षणाने होते. प्रत्येक शेताची सुपीकता वेगळी असते, त्यामुळे एकाच प्रकारची खत मात्रा सर्व शेतांसाठी योग्य ठरत नाही. माती परीक्षणातून नत्र, स्फुरद, पालाश, जस्त, सल्फर व सेंद्रिय कार्बनचे प्रमाण तपासता येते. जर मातीमध्ये सेंद्रिय पदार्थ कमी असतील, तर पिकाला सुरुवातीपासून पोषणाची कमतरता भासते. त्यामुळे माती परीक्षणानुसारच खत योजना तयार केल्यास खर्च कमी होतो, अन्नद्रव्ये जास्त कार्यक्षमतेने वापरली जातात आणि उत्पादन वाढते.

पेरणीपूर्वी सेंद्रिय खतांचा वापर

गहू पेरण्यापूर्वी सेंद्रिय खतांचा वापर करणे अतिशय फायदेशीर ठरते. यामध्ये शेणखत, कंपोस्ट, गादी खत किंवा वर्मीकंपोस्टचा समावेश होतो. हे सेंद्रिय पदार्थ मातीची रचना सुधारतात, पाणीधारण क्षमता वाढवतात आणि उपयुक्त सूक्ष्मजीवांची वाढ प्रोत्साहित करतात. प्रति हेक्टर 8 ते 10 टन गादी खत वापरल्यास मातीतील पोषक घटकांचा प्रभाव वाढतो व रासायनिक खतांचा उपयोगही अधिक परिणामकारक होतो. पिकाच्या सुरुवातीच्या वाढीसाठी सेंद्रिय खत हे एक मजबूत पाया तयार करतात.

पेरणीवेळी आवश्यक रासायनिक खते

गहू पिकासाठी रासायनिक खतांची शिफारस माती परीक्षणावर अवलंबून असते; तरीही सामान्यतः खालील प्रमाणे खते दिली जातात:

• नत्र (N) : 120–150 किलो प्रति हेक्टर

• स्फुरद (P₂O₅) : 50–60 किलो प्रति हेक्टर

• पालाश (K₂O) : 40–50 किलो प्रति हेक्टर

पेरणीवेळी स्फुरद आणि पालाशची पूर्ण मात्रा व नत्राचे 30% देणे अत्यंत उपयुक्त ठरते. स्फुरद मुळे मुळांची वाढ मजबूत होते, तर पालाश पिकाला रोगांपासून आणि प्रतिकूल हवामानापासून संरक्षण देते. पेरणीवेळी दिलेली योग्य खत मात्रा पिकाच्या सुरुवातीच्या वाढीस नवी ऊर्जा देते

नत्राचे टप्प्याटप्प्याने विभाजन

गहू पिकासाठी नत्र हे सर्वात महत्त्वाचे अन्नद्रव्य आहे. नत्र एकाचवेळी न देता तीन टप्प्यात विभाजित करून देणे उत्तम परिणाम देते.

पहिला टप्पा: पेरणीवेळी 30%

दुसरा टप्पा: 25–30 दिवसांनी तृणपात अवस्थेत 40%

तिसरा टप्पा: कणसं धरण्याच्या अवस्थेत उर्वरित 30%

या पद्धतीने नत्राचा अपव्यय कमी होतो आणि पिकाला वाढीच्या प्रत्येक टप्प्यावर आवश्यक पोषण मिळते. नत्राचे योग्य विभाजन धान्य संख्या, धान्य भर आणि कणसं आकार सुधारण्यात मदत करते.

सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची भूमिका

गहू पिकाच्या वाढीत सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे महत्त्व दुर्लक्षित करता कामा नये. सल्फर, जस्त, लोह, बोरॉन आणि मॅंगनीज यांचा तुटवडा अनेक शेतांमध्ये दिसून येतो.

सल्फर: 20–25 किलो प्रति हेक्टर दिल्यास धान्यातील प्रथिनांची गुणवत्ता वाढते.

जस्त: झिंक सल्फेट 25 किलो प्रति हेक्टर किंवा 0.5% द्रावणाची फवारणी करावी.

लोह: पानांवर पिवळेपणा दिसल्यास 1% फेरस सल्फेट फवारणी करावी.

सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची पूर्तता योग्य वेळी केली तर पिकाची वाढ अधिक मजबूत व संतुलित होते.

खत आणि सिंचन व्यवस्थापनाचे परस्पर संबंध

गहू पिकातील खत व्यवस्थापन तेव्हाच सर्वाधिक परिणामकारक ठरते जेव्हा सिंचन योग्य प्रमाणात केले जाते. पेरणीनंतर पहिले पाणी 20–25 दिवसांनी द्यावे. तृणपात व कणसं धरण्याच्या अवस्थेत दिलेले पाणी सर्वाधिक महत्त्वाचे असते. अति पाणी दिल्यास नत्राचे धुवून जाणे वाढते, तर कमी पाणी दिल्यास खतांचा पूर्ण प्रभाव दिसत नाही. त्यामुळे सिंचन नियोजन अचूक ठेवणे गरजेचे आहे.

तण नियंत्रण आणि खत कार्यक्षमता

तण हे पिकातील अन्नद्रव्यांना मोठ्या प्रमाणात शोषून घेतात. त्यामुळे तण नियंत्रण चांगले नसल्यास पिकातील खत व्यवस्थापन अपूर्ण राहते. पेरणीनंतर 20–25 दिवसांनी निंदणी किंवा शिफारस केलेल्या तणनाशकांचा वापर केल्यास खतांचा फायदा 100% पिकाला मिळतो. तण नियंत्रण केल्यावर पिकाच्या वाढीत गती येते आणि उत्पादनातही लक्षणीय वाढ होते.

शेवटच्या टप्प्यातील खत व्यवस्थापन

कणसं भरताना पिकाला पूरक खतांची गरज भासते. या टप्प्यात 1–2% युरिया फवारणी केल्यास धान्य भर चांगला होतो. जर पिकात पिवळेपणा किंवा वाढ खुंटलेली दिसत असेल तर सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची फवारणी करणे अत्यावश्यक आहे. पिकाच्या अंतिम वाढ टप्प्यात योग्य पोषण मिळाले तर उत्पादनात 10–20% वाढ होऊ शकते.

संतुलित खत व्यवस्थापनाचे फायदे

संतुलित खत व्यवस्थापन केल्यास गहू पिकात पुढील फायदे मिळतात:

• उत्पादनात 20–40% वाढ

• धान्याचे वजन आणि गुणवत्ता सुधारते

• रोग प्रतिकारशक्ती वाढते

• पाण्याचा वापर कार्यक्षमतेने होतो

• मातीची सुपीकता दीर्घकाळ टिकते

योग्य वेळी केलेले खत व्यवस्थापन हे गहू पिकांना उच्च उत्पादन देणारे सर्वात प्रभावी तंत्र आहे.

गहू पिकातील खत व्यवस्थापन हा कृषी उत्पादन वाढविण्याचा मुख्य पाया आहे. माती परीक्षण, सेंद्रिय खतांचा वापर, रासायनिक खतांचा अचूक दर, नत्राचे टप्प्याटप्प्याने विभाजन, सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची पूर्तता आणि वेळेवर सिंचन या सर्व बाबींचे नियोजन केले तर गहू पिकाचा उत्पादन खर्च कमी होतो आणि उत्पादनात भरघोस वाढ होते. संतुलित खत व्यवस्थापन पिकाच्या गुणवत्तेतही सुधारणा करते, ज्यामुळे शेतकरी अधिक उत्पन्न कमावू शकतो.