हरभरा (Chickpea) हा रबी हंगामातील अत्यंत महत्त्वाचा कडधान्य पिकांपैकी एक आहे. योग्य खत व्यवस्थापन केल्यास उत्पादन, दाण्याचा दर्जा आणि रोगप्रतिकारशक्ती लक्षणीय वाढते. या ब्लॉगमध्ये हरभरा पिकासाठी जमिनीची तयारी, सेंद्रिय व रासायनिक खतांचा समतोल वापर आणि सूक्ष्मअन्नद्रव्यांचे व्यवस्थापन याबद्दल संपूर्ण माहिती दिली आहे.
1. हरभरा पिकातील खत व्यवस्थापनाचे महत्त्व
हरभरा हे कडधान्य पिक असल्यामुळे त्याच्या मुळांवर “रायझोबियम” जिवाणू गाठी तयार होतात आणि ते वातावरणातील नायट्रोजन निश्चित करून झाडाला उपलब्ध करून देतात. म्हणूनच हरभऱ्यात नायट्रोजनची गरज कमी असते. परंतु संतुलित PK (फॉस्फरस व पोटॅश) आणि सूक्ष्मअन्नद्रव्ये दिल्यास वाढ, फुलधारणा आणि शेंगा भरण्याची प्रक्रिया अधिक प्रभावी होते.
2. जमिनीची पूर्वतयारी व सेंद्रिय खतांचा वापर
हरभरा पेरणीपूर्वी जमीन 1–2 वेळा नांगरून भुसभुशीत करावी.
जमिनीची सुपिकता टिकवण्यासाठी सेंद्रिय खतांचा वापर अत्यंत महत्त्वाचा आहे.
सेंद्रिय खताचे प्रमाण
- शेणखत / गोवरखत : 5–8 टन प्रतिहेक्टर
- वर्मी कंपोस्ट : 1–2 टन/हे
यामुळे जमिनीची भौतिक रचना सुधारते, पाण्याची धारण क्षमता वाढते आणि सूक्ष्मजीव क्रिया प्रोत्साहित होते.
3. नायट्रोजन (N) व्यवस्थापन
हरभऱ्यात नायट्रोजनची गरज अत्यल्प आहे कारण मुळांवरील जिवाणू गाठी नायट्रोजन तयार करतात.
तरीही अंकुरणानंतर झाडाला सुरुवातीचा पोषणपुरवठा मिळण्यासाठी थोडे प्रमाण देणे फायदेशीर ठरते.
शिफारस केलेले प्रमाण
- नायट्रोजन : 20–25 किलो/हे
हे खत बेसल डोस म्हणून जमिनीत मिसळावे.
4. फॉस्फरस (P) चा महत्त्वपूर्ण उपयोग
फॉस्फरसमुळे मुळांची वाढ, गाठींची निर्मिती आणि फुलधारणा वाढते.
हरभऱ्यात फॉस्फरस हे प्रमुख उत्पादनवर्धक अन्नद्रव्य आहे.
शिफारस
- फॉस्फरस : 40–60 किलो P₂O₅ प्रति हेक्टर
यासाठी DAP, SSP सारख्या खतांचा वापर करावा.
SSP वापरल्यास सल्फरची पूर्तता देखील होते, त्यामुळे झाडे अधिक निरोगी राहतात.
5. पोटॅश (K) चे व्यवस्थापन
हरभरा पिकात पोटॅशचा वापर उत्पादन स्थिर ठेवतो, दाण्याची भर वाढवतो आणि रोगप्रतिकार शक्ती वाढवतो.
प्रमाण
- पोटॅश : 20–25 किलो K₂O / हेक्टर
जमीनीतील उपलब्धतेनुसार मुरुमी जमिनीत सहसा पोटॅश कमी असतो, त्यामुळे पोटॅश देणे फायदेशीर ठरते.
6. सूक्ष्मअन्नद्रव्ये (Micronutrients) व्यवस्थापन
हरभरा पिकात विशेषतः सल्फर, झिंक, बोरॉन ही अन्नद्रव्ये अत्यंत महत्त्वाची आहेत.
सल्फर
- 20–25 किलो/हे
- सल्फरमुळे प्रथिनांचे प्रमाण वाढते आणि शेंगा चांगल्या भरतात.
झिंक
- झिंक सल्फेट 10–15 किलो/हे
- झिंकअभावी पाने पिवळी पडणे, वाढ खुंटणे दिसून येते.
बोरॉन
- बोरीक अॅसिड 1 किलो/हे फवारणी
- फुलगळ टाळण्यासाठी उपयुक्त.
7. हरभरा पिकासाठी बीजप्रक्रिया व जैवखते
कडधान्यात जैवखते (Biofertilizers) वापरणे अत्यंत आवश्यक आहे.
बीजप्रक्रिया
- रायझोबियम कल्चर : 25 ग्रॅम/किलो बियाणे
- PSB (फॉस्फेट सोल्यूबिलायझिंग बॅक्टेरिया) : 25 ग्रॅम/किलो बियाणे
यामुळे जमिनीतून फॉस्फरस उपलब्धता वाढते व नायट्रोजन निश्चिती प्रक्रिया सुधारते.
8. टॉप ड्रेसिंग आवश्यक आहे का?
साधारणतः हरभरा पिकात NPK खतांचा जास्तीचा डोस नंतर देण्याची गरज नसते.
पण फुलधारणेपूर्व 35–40 दिवसांनी 1–2% DAP द्रावणाची फवारणी केल्यास फुलगळ कमी होते व शेंगा संख्या वाढते.
9. पिकावरील नियंत्रण व संरक्षणासाठी झिंकल व सूक्ष्मद्रव्य फवारणी
जर पर्णविकार किंवा वाढ खुंटणे दिसल्यास —
- 19:19:19 किंवा 13:40:13 जलविद्राव्य खत 1% फवारणी
- झिंक सल्फेट 0.5%
- बोरीक अॅसिड 0.2%
ही फवारणी 15 दिवसांच्या अंतराने 1–2 वेळा करावी.
10. सिंचन आणि खत व्यवस्थापन
जास्त पाणी हरभऱ्याला अजिबात चालत नाही.
पण खालील अवस्थेत टेपो सिंचन दिल्यास खतांचा परिणाम अधिक चांगला दिसतो :
- शाखा फुटीची अवस्था
- फुलधारणा
- शेंगा भरण्याची अवस्था
सिंचनासोबत 18:18:18 किंवा 00:52:34 वापरल्यास उत्पादनात वाढ होते.
11. हरभरा उत्पादन वाढीसाठी विशेष सूचना
- संतुलित खत व जैवखत वापर हा सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे.
- DAP चा जास्तीचा वापर टाळावा; कारण झिंकअभाव निर्माण होऊ शकतो.
- पेरणीनंतर पहिल्या 40 दिवसांत वाढ चांगली झाली तर दाणे मोठे व पिके निरोगी राहतात.
- जमिनीचा pH 6.5 ते 8.0 दरम्यान उत्कृष्ट.
निष्कर्ष
हरभरा पिकासाठी योग्य खत व्यवस्थापन केल्यास उत्पादनात 20–30% वाढ सहज शक्य आहे. सेंद्रिय खतांचा योग्य वापर, फॉस्फरस व पोटॅशची अचूक मात्रा, सूक्ष्मअन्नद्रव्यांची फवारणी आणि बीजप्रक्रिया या सर्व गोष्टींचा एकत्रित लाभ मिळतो.
रायझोबियम + PSB कल्चरचा वापर हा उत्पादनासाठी “बूस्टर” ठरतो.